Γόμφοι
Η παλιά ονομασία είναι «Ραψίστα», ενώ η καινούργια προέρχεται από τον μεγάλης αρχαιολογικής σημασίας χώρο των αρχαίων Γόμφων. Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται στα όρια με το Μουζάκι Καρδίτσας. Η μεγάλη ιστορική αξία της περιοχής αποδεικνύεται με τις παρακάτω ενδείξεις:
Ανεκτίμητη ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά, από τη νεολιθική εποχή με πολλά ευρήματα ως σήμερα. Αρχαία πόλη υψηλής στρατηγικής σημασίας, ονομάστηκε «Φιλιππούπολη» προς τιμήν του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας. Υπήρξε μήλο της έριδας μεταξύ Φιλίππου Ε΄ και του Αμυνάδρου Βασιλιά Αθαμανών, Ενεργό μέλος της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Πέρασμα του Ύπατου Πόλπιου Λίκινου Κράσσου και του Ιουλίου Καίσαρα στον δρόμο για την αναμέτρησή του με τον Πομπηίο. Αναστήλωση τειχών από τον Ιουστινιανό.
Καθιέρωσή τους ως έδρα Επισκόπων από τον Ηράκλειο. Στους πρόποδες του όρους Ίταμος και στα όρια του νομού Τρικάλων και Καρδίτσας υπάρχουν τρείς λόφοι: το Βουλωτό, το Παλαιομονάστηρο Ι και το Παλαιομονάστηρο ΙΙ.Ανάμεσά τους και προς τα νοτιοανατολικά ως την κοίτη του ποταμού Πάμισου σχηματίζουν μια κοιλάδα με άνοιγμα περίπου 600 μέτρα. Η θέση ονομάζεται σήμερα Επισκοπή. Αυτό το σημείο είχαν επιλέξει οι αρχαίοι Γομφαίοι για να χτίσουν την πόλη τους. Η λέξη Γόμφος σήμαινε χονδρό ξυλοκάρφι, αυτό που χρησιμοποιείται για την συνένωση δύο μεγάλων καδρονιών. Η παρομοίωση της περιοχής με γόμφο ήταν επιτυχής, τόσο γιατί οπτικά έδινε την εικόνα του καρφιού, αλλά και γιατί αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη Θεσσαλία και την Ήπειρο.
Η υψηλή στρατηγικής, λοιπόν, σημασίας πόλη έπαιζε το ρόλο του φρουρού και διέκοπτε την πορεία προς την Εστιαιώτιδα (η περιοχή δηλ. των Τρικάλων της αρχαίας Θεσσαλίας) μέσα από το πέρασμα της Πύλης ανάμεσα από τα όρη Τζουμέρκα και το όρος Κόζιακα, καθώς και την πορεία προς την Θεσσαλιώτιδα (η αντίστοιχη περιοχή της Καρδίτσας), ανάμεσα από το όρος Φτέρη και τα Άγραφα μέσα από το Μουζάκι. Γι’ αυτό το λόγο οι κάτοικοι είχαν οχυρώσει την πόλη με διπλά τείχη: ένα εξωτερικό με μεγάλους ογκόλιθους πώρινους ή λίθινους και εσωτερικά ένα με ωμές πλίθινες πλάκες σκεπασμένες με κέραμους. Τμήμα του τείχους φαίνεται στα ανατολικά, ενώ τμήμα της Ακρόπολης έχει βρεθεί στο Δάσος του Παλαιομονάστηρου.
( Πληροφορίες από dimospylis.gr )
Το δάσος παρείχε επιπλέον προστασία από βόρειους ανέμους και έτσι η διαμονή στην πόλη ήταν πιο άνετη. Το κέντρο της βρισκόταν στην περιοχή της επισκοπής και πλαισιωνόταν από 2 συνοικισμούς στο Παλαιομονάστηρο και στη Λυγαριά. Κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η καλλιέργεια σιτηρών. Πρέπει να άνθιζε όμως και η αμπελοκαλλιέργεια αφού σύμφωνα με τις επιγραφές που έχουν βρεθεί, πολιούχος της πόλης ήταν ο “Κάρπιος” Διόνυσος. Επίσης λατρευόταν ο Ζεύς ο Παλάμνιος και ο Ζεύς ο Φίλλιπος ο Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας κατέλαβε την Θεσσαλία και προς τιμήν του η πόλη μετονομάστηκε προσωρινά σε Φιλλίπους ή Φιλλιπούπολη. Το 208 π.χ. η πόλη προσχωρεί στην Αιτωλική Συμπολιτεία, γεγονός που μαρτυρά ανολοκλήρωτη επιγραφή στους Δελφούς, μεταξύ των ιερομνημόνων της συμπολιτείας. Το 198 π.χ. ο Φίλλιπος ο Ε’ καταλαμβάνει την περιοχή και το 197 – 196 π.χ. πέφτει στα χέρια του εχθρού του Ανυμάνδρου Βασιλιά Αθαμανών.
Σύμφωνα με μαρτυρία του Πλούταρχου ο Βασιλεύς Αμύνανδρος προχώρησε προς τους Γόμφους που τους είχε αδιάκοπα στο μάτι κι εκυρίευε την ποθητή αυτήν πόλη “. (Παναγιώτης Κανελλόπουλος – Ιστορία της Αρχαίος Ελλάδος, Τόμος Β? σελ.313).Αυτή τη διετία η πόλη έμεινε σε πολιτική αδράνεια και έχασε την επαφή της με την Συμπολιτεία. Με επανάκτηση της κυριότητας από τον Φίλλιπο τον Ε’ το 189 π.χ., απαλλάχθηκε από τους Αθαμανούς και ως το 185 π.χ. ήταν μέλος των Ελεύθερων Θεσσαλικών Πόλεων.Τότε γίνεται και μια συμπολιτεία μεταξύ Γόμφων και Θαμίων της Ιθώμης (σημερινό Φανάρι Καρδίτσας) σε θέματα δικαίου και νόμων, πολιτιστικών στοιχείων κ.λ.π. Το 171 π.χ. διέρχεται ο Ύπατος Πόπλιος Λίκινος Κράσσος στην πορεία του να συναντήσει τον Περσέα βασιλιά της Μακεδονίας. Το 48 π.χ. την πόλη προσεγγίζει ο Ιούλιος Καίσαρας κατά την πορεία του για να συναντήσει τον Πομπηίο και τον Σκιπίωνα. Όμως ο στρατηγός Ανδροσθένης Β’ ο Γυρτώνιος, ταγός της Θεσσαλίας και υπερασπιστής της πόλης, παρασυρόμενος από τη νίκη του Πομπηίου στο Δυρράχιο συμμάχησε με αυτόν. Αρνήθηκε λοιπόν την αίτηση του Καίσαρα για φιλοξενία στηριζόμενος στην προστασία από τα τείχη και στη βοήθεια του Πομπηίου. Όμως η βοήθεια καθυστέρησε να έρθει με αποτέλεσμα η πόλη να κυριευτεί από τον Καίσαρα. Στη μάχη αυτή πέθανε και ο Ανδροσθένης. Τα στρατεύματα λεηλάτησαν με αισχρό τρόπο την πόλη και όπως αναφέρει ο Αππιανός ήπιαν άφθονο κρασί και μέθυσαν τόσο πολύ, ώστε συμπεριφέρθηκαν εντελώς απρεπώς. Παράλληλα θεραπεύτηκαν και από μια ασθένεια που βασάνιζε το στράτευμα για πολύ καιρό. Τον 6ο μ. χ. αιώνα και με εντολή του Ιουστινιανού γίνεται επιδιόρθωση των τειχών, ενώ αργότερα ο Ηράκλειος κάνει την πόλη έδρα επισκόπων (ονομασία “Επισκοπή”). Στην περιοχή υπήρχε και ένα παλιό μοναστήρι που έδωσε το όνομά του στην κοινότητα Παλαιομονάστηρου: “Οι Γόμφοι ήκμασαν και κατά τους βυζαντινούς χρόνους και αργότερα είχαν τιμηθεί δι’ έδρας επισκόπου. Αναφέρεται δε η επισκοπή υπό του Le Quien υπό τη ΙΕ’ τάξει των τη μητροπόλει Λαρίσης υποκειμένων Επισκόπων. Φαίνεται δε ότι πρωϊμως εξέλιπε συγχωνευθείσα κατά τους ύστερους χρόνους τη επισκοπή Φαναρίου και Νεοχωρίου .” (Ν. Γιαννόπουλος, “Επισκοπικοί Κατάλογοι” εφημερίδα “Παρνασσός”). Το 1600 η πόλη καταστράφηκε ολοσχερώς με την επανάσταση του Επισκόπου Τρίκκης και Λαρίσης Διονυσίου του Β’ του Φιλοσόφου ή Σκυλοσόφου. Στην περιοχή έχουν βρεθεί από τον αρχαιολόγο κ. Ζιάκα και δύο νεολιθικοί οικισμοί της 6ης χιλιετίας π.χ. με αξιόλογα ευρήματα όπως μια ανάγλυφη πλάκα που απεικονίζει τον Ομηρικό Οδυσσέα να καθαρίζει πληγή του από κυνήγι. Τέλος με την υπουργική απόφαση 1154/4-3-1964 (ΦΕΚ. 91/Β?/19.3.1964) η περιοχή κηρύχθηκε αρχαιολογικός χώρος.